Toen Howard Carter op 4 november 1922 het verloren graf van Toetanchamon vond, kon hij zich niet voorstellen dat het moeilijkste nog moest komen: elk stuk moest worden genummerd, op een plattegrond worden aangegeven, op een fiche worden beschreven, getekend en gefotografeerd. Zo ging het met de meer dan 5000 voorwerpen die waren verzameld uit de uitrusting van de populairste farao van het oude Egypte. Er was geen ruimte voor improvisatie voor de methodische archeoloog. En daarna moest alles stroomopwaarts langs de Nijl worden vervoerd naar het Egyptisch Museum in Caïro. Nu worden de voorwerpen van Toetanchamon, die een eeuw lang in het iconische gebouw op het Tahrirplein hebben gestaan, overgebracht naar het nieuwe Grand Egyptian Museum (GEM), waar ze voor het eerst allemaal samen zullen worden tentoongesteld.
Van Tahrir naar het GEM: een eeuw na Howard Carter
Het GEM, dat op 1 november officieel wordt geopend, blijft tot 3 november gesloten voor het publiek, wanneer de deuren worden geopend voor de opening van wat een nieuw tijdperk in de geschiedenis van de Egyptische museografie belooft te worden. Niemand kan beter uitleggen wat deze laatste verhuizing van Toetanchamon betekent dan David Rull, doctor in de Egyptologie, professor aan de UAB en de UOC, en medewerker van Historia y Viajes National Geographic, die al meer dan drie decennia lang de Nijl afvaart, de Sahara doorkruist en expedities leidt door Egypte, Soedan, Libië, Oman en Saoedi-Arabië. Hij is bovendien de persoon die de neus van de beroemdste farao ooit heeft mogen aanraken…
Wat betekent de verhuizing van de schatten van Toetanchamon naar het GEM vanuit het perspectief van de egyptologie en het behoud van cultureel erfgoed?
Het is een zeer belangrijke kwalitatieve sprong voorwaarts. Het Tahrir Museum had zijn plafond bereikt: het beschikte niet over de juiste omstandigheden. Voor zover ik tijdens mijn eerste bezoek aan het nieuwe museum heb kunnen zien, biedt het GEM niet alleen voldoende ruimte, maar is er ook een grote vleugel gewijd aan Toetanchamon, met optimale verlichting, temperatuur en conservering. Het is een spectaculaire paradigmaverschuiving voor musea.
De monumentale architectuur van de nieuwe locatie voor de schat van Toetanchamon zit vol verwijzingen naar het oude Egypte van de farao’s.
Is het dan meer dan alleen een verhuizing?
Natuurlijk! Het GEM is een modern museum, met faciliteiten die veel verder gaan dan alleen de tentoonstelling: er zijn ruimtes voor onderzoek, voor conservering, voor het werk van lokale en buitenlandse specialisten. Dat is de collectie verheffen tot wat ze al lang geleden had moeten zijn.
Voor zover ik weet, zijn er extreme maatregelen genomen. Dat wil zeggen dat de stukken uitzonderlijk goed worden verzorgd. Er is een hele afdeling die onzichtbaar is voor het publiek, gewijd aan conservering. Het is een samenwerking tussen Egyptische professionals en internationale experts.
Dat het een collectie is die in uitstekende staat verkeert, ondanks het feit dat ze meer dan 100 jaar geleden werd gevonden. En het belangrijkste: ze is nog nooit in haar geheel tentoongesteld. Tot nu toe zagen we een selectie, de meest opvallende stukken. In het GEM zal voor het eerst de volledige grafuitrusting van de farao te zien zijn. Dat is het grote nieuws: de totaliteit. Alles van Toetanchamon, mooi gepresenteerd, goed verlicht. Een luxe.
En welke voorwerpen of details zullen volgens jou de populaire perceptie van de jonge farao veranderen wanneer ze samen worden bekeken?
Het begrip. Meer dan een specifiek stuk, denk ik dat wat dit alles dimensie en betekenis geeft, is dat je alles te zien krijgt. Ik benadruk alles. Als je de volledige grafgiften ziet, kun je begrijpen hoe een begrafenis verliep, wat er mee werd genomen naar het hiernamaals, hoe de overgang van de farao naar een ander leven verliep, en krijg je een bijna 360 graden perspectief. En dat is iets ongewoons. Er is geen enkel ander graf waarvan de volledige grafgiften bewaard zijn gebleven. Het is uniek, echt uitzonderlijk.
Hoewel het graf van Toetanchamon in de Vallei der Koningen beroemd is, is het niet het graf met het meest spectaculaire en mooiste interieur van alle graven die je kunt bezoeken.
Als je het in één zin zou moeten omschrijven…
Zou ik zeggen: “Voor het eerst, Toetanchamon in zijn geheel.” Alles van Toetanchamon in één zaal, in een van de grootste en modernste musea ter wereld. Het GEM wordt het grootste museum ter wereld dat aan één enkele beschaving is gewijd: een kilometer lange gevel, twaalf thematische en historische zalen, educatieve ruimtes en, als hoogtepunten, de schat van Toetanchamon en de boot van Cheops.
Het mythische Egyptisch Museum in Caïro, opgericht in 1902, was verouderd als opslagplaats voor de fantastische stukken waaruit de collectie bestaat.
Ja, en veel daarvan zijn nog onbekend. Zeer weinig mensen hebben de hele schat in zijn geheel gezien, dus er zullen zeker verrassingen zijn. Maar van wat er wel bekend is, is er één stuk dat me altijd heeft gefascineerd: een borstplaat met een glazige groene scarabee. Jarenlang was de herkomst ervan onbekend omdat het niet van aardse oorsprong leek, totdat men ontdekte dat het Libisch glas was. Dit is een zeer zeldzaam materiaal, ontstaan door de inslag van een meteoriet in de Sahara. Het lijkt in zekere zin op waterdruppels die door de inslag van deze meteoriet zijn weggeslingerd. Om je een idee te geven: dit materiaal werd ongeveer 300 km van de Nijlvallei in de woestijn gevonden, midden in de zandduinen. Ze vonden het daar en brachten het naar Egypte, waar het werd verwerkt tot deze scarabee. Het is dus een materiaal van buitenaardse oorsprong of met een buitenaardse oorzaak. Het heeft een enorme symbolische kracht.
Het zal compleet anders zijn. De museumervaring die in het GEM zal worden gecreëerd, heeft veel te maken met de musealisering die momenteel plaatsvindt. Dat wil zeggen, het is niet langer alleen een museum dat wordt gezien als een opslagplaats voor stukken, zoals het Tahrir Museum uiteindelijk werd, volgestouwd met voorwerpen die boven op elkaar lagen. Het GEM is het tegenovergestelde: ruime zalen, licht, verhalen. Het gaat niet alleen om het tonen van bijzondere stukken, maar ook om het bieden van een samenhangend verhaal. De bezoeker kan begrijpen hoe ze in het graf waren opgesteld en welke functie ze hadden. De schat wordt bijna een museum binnen het museum, met een eigen ingang, een eigen route en een eigen logica. Voor zover ik weet, krijgt het een speciale ingang. Je komt het GEM binnen en ziet eerst de algemene collectie, waarna je kunt kiezen of je met een ander ticket de boot opgaat of de schat van Toetanchamon gaat bekijken, waarschijnlijk met nog een ander ticket. Er komen dus verschillende registers in het museum.
De ervaring van een bezoek aan de Tutankhamon-zaal in het Egyptisch Museum in El Ciro was niet helemaal bevredigend. Nu zal zijn schat eindelijk volledig te zien zijn in het Grote Egyptisch Museum, dat in november zijn deuren opent.
Zal je de Tutankhamon van het Tahrir Museum missen?
Ja, zeker. De eerste keren dat ik naar Egypte ging, meer dan dertig jaar geleden, liet de zaal nog zonlicht binnen. Het had iets huiselijks. Later hebben ze het verduisterd, geïsoleerd… Het zal nooit zijn essentie verliezen, toch? Het is op zichzelf een deel van de geschiedenis van Egypte. Met het vertrek van Toetanchamon zal het museum een beetje verweesd achterblijven.
Ja, en een heel grappige. De tweede of derde keer dat ik Egypte bezocht… Ik ging altijd naar het Tahrir Museum en verdwaalde daar. Die keer liep ik naar de vitrine waar de dodenmasker van Toetanchamon werd tentoongesteld. Ik herinner me dat er een klein slotje op zat, bijna een speelgoedslotje… en dat het open was. Ik bleef een tijdje staan kijken en dacht dat ik de vitrine wel kon openen. Ik raakte de vitrine aan en opende het deurtje een beetje. Ik dacht: “Ik kan de neus van Toetanchamon aanraken” [lacht]; maar dat heb ik natuurlijk niet gedaan, en maar goed ook! Later hoorde ik dat die schijnbare gebrekkige beveiliging van het museum niet zo was. Er was een zeer complex beveiligingssysteem, dat was voorbereid om de stad te sluiten in geval van diefstal, zoals onlangs in het Louvre. Maar dat detail – het open hangslot – is me bijgebleven. Het was een mengeling van fascinatie en absoluut respect.
Het Grand Egyptian Museum is gebouwd met een verhaal waarin licht en ruime ruimtes centraal staan.
De enscenering. Het is een museum dat is ontworpen om indruk te maken zonder te overweldigen. Van de trap waar het licht binnenkomt tot het grote raam met uitzicht op de piramides van Gizeh. Ik begrijp dat het met Toetanchamon iets soortgelijks zal zijn: iets fantastisch, een monumentale tentoonstelling, met oog voor detail, waarbij gespeeld wordt met de verlichting, de ruimtes en in het algemeen de sfeer van het hele museum.
En hoe wordt dat spektakel in evenwicht gehouden met wetenschappelijke nauwkeurigheid?
Zoals ik je in het begin al zei, is dat een van de sleutels van het GEM. Het is niet alleen een tentoonstellingsmuseum, in de zin van het ontvangen en tentoonstellen van stukken, maar het wordt ook een plek voor onderzoek. Er is een heel onzichtbaar GEM, gereserveerd voor onderzoekers. In Tahrir bestond al iets soortgelijks met een beperkte toegang tot de collectie, maar dat was nogal provisorisch. Ik herinner me zelf dat ik vaten uit de schat van Toetanchamon zag en aanraakte die onder het stof lagen, half omvergeworpen. Vandaag worden die stukken gerestaureerd, bestudeerd en bewaard in ultramoderne faciliteiten. Egypte verdiende al lang zo’n museum, en nu heeft het er eindelijk een.
